Có thể bỏ điều kiện khởi tố theo yêu cầu của bị hại ở BLTTHS 2015 đối với
tội xâm phạm quyền sở hữu công nghiệp ở khoản 1 Điều 226 BLHS 2015 hay không?
Email: vinh@bross.vn
Sửa đổi Bộ luật tố tụng hình sự để tuân thủ Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP)[1]
CPTPP quy định các nước thành viên phải áp dụng thủ tục và hình phạt hình sự đối với ít nhất trong các trường hợp cố ý giả mạo (làm giả) nhãn hiệu hoặc sao chép lậu (sao lậu) quyền tác giả và quyền liên quan ở quy mô thương mại, cụ thể điểm g khoản 6 Điều 18.77 CPTPP quy định rằng các cơ quan có thẩm quyền của quốc gia thành viên có thể chủ động khởi tố vụ án hình sự mà không cần có yêu cầu từ người thứ ba hay chủ thể quyền.[2]
Với trách nhiệm chủ trì, phối hợp với các bộ, ngành có liên quan rà soát Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 có hiệu lực từ 01/01/2018 (BLTTHS), căn cứ Nghị quyết số 72/2018/QH14 và Quyết định số 121/QĐ-TTg, Viện kiểm sát nhân dân tối cao (Viện KSNDTC) đang đề xuất sửa đổi sửa đổi khoản 1 Điều 155 BLTTHS theo hướng bãi bỏ nội dung dẫn chiếu tới Điều 226 của BLHS để cho phép cơ quan có thẩm quyền có thể khởi tố vụ án hình sự về tội xâm phạm quyền sở hữu công nghiệp mà không cần có yêu cầu của bị hại và sửa đổi khoản 8 Điều 157 BLTTHS theo hướng bãi bỏ nội dung dẫn chiếu tới Điều 226 của BLHS để bỏ căn cứ không khởi tố vụ án hình sự trong trường hợp tội phạm quy định tại khoản 1 Điều 226 của BLHS mà bị hại hoặc người đại diện của bị hại không yêu cầu khởi tố.[3]
Bỏ điều kiện khởi tố theo yêu cầu của bị hại có xâm phạm quyền tư tố?
Biện pháp hình sự áp đối với tội phạm sở hữu trí tuệ theo tìm hiểu của chúng tôi có vẻ như hiện tại chỉ được quy định ở 3 Hiệp định thương mại tự do mà Việt Nam đã ký kết và có nghĩa vụ tuân thủ, cụ thể gồm Điều 61 Hiệp định về các khía cạnh có liên quan đến thương mại của quyền sở hữu trí tuệ (TRIPs), Điều 18.77 CPTPP và Điều 11.74 Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực (RCEP). Chế tài hình sự ở các FTA này được yêu cầu nội luật hóa có chung đặc điểm là cùng yêu cầu hình sự hóa đối với hành vi cố ý giả mạo nhãn hiệu (trademark counterfeiting) và sao chép lậu (copyright piracy) với điều kiện mặt khách quan của tội phạm đạt ngưỡng quy mô thương mại (on a commercial scale).
Việt Nam đã nội luật hóa nghĩa vụ trên vào Điều 225 – Tội xâm phạm quyền tác giả, quyền liên quan và Điều 226 – Tội xâm phạm quyền sở hữu công nghiệp trong Bộ luật hình sự năm 2015 sửa đổi năm 2017 nhưng có mở rộng thêm khách thể là chỉ dẫn địa lý.[4] Hai tội xâm phạm quyền tác giả, quyền liên quan và tội xâm phạm quyền sở hữu công nghiệp đều buộc phải thỏa mãn 3 yếu tố cấu thành tội phạm: (a) cá nhân thực hiện hành vi với lỗi cố ý; (b) đối tượng bị xâm phạm là hành vi sao chép hoặc phân phối bản sao tác phẩm, bản ghi âm, bản ghi hình, hoặc đối tượng quyền sở hữu trí tuệ bị xâm phạm là hàng hóa giả mạo nhãn hiệu/giả mạo chỉ dẫn địa lý; và (c) tính chất quy mô thương mại của hành vi (chẳng hạn hàng hóa vi phạm có giá trị trên 100 triệu trở lên đối với quyền tác giả/quyền liên quan, hoặc 200 triệu đồng trở lên đối với nhãn hiệu/chỉ dẫn địa lý bị giả mạo)
Khoản 1 Điều 155 BLTTHS hiện hành quy định chỉ khởi tố vụ án hình sự đối với tội phạm ở khoản 1 điều 226 khi có yêu cầu của bị hại. Đồng thời, khoản 8 Điều 157 BLTTHS cũng đang quy định theo hướng một trong những căn cứ không khởi tố vụ án hình sự trong trường hợp tội phạm quy định tại khoản 1 Điều 226 của BLHS là bị hại hoặc người đại diện của bị hại không yêu cầu khởi tố. Như vậy, theo quy định này thì nếu quy mô thương mại của tội phạm rơi vào tình tiết định khung tăng nặng ở khoản 2 (chẳng hạn như giá trị hàng hóa vi phạm từ 500 triệu đồng trở lên) thì cơ quan tiến hành tố tụng vẫn chủ động khởi tố vụ án hình sự mà không cần quan tâm bị hại có yêu cầu khởi tố hay không. Tinh thần của điểm g khoản 6 Điều 18.77 CPTPP không buộc cơ quan tiến hành tố tụng phải chủ động khởi tố khi không có yêu cầu khởi tố của chủ thể quyền mà chỉ khuyến nghị Việt Nam có thể chọn biện pháp chủ động khởi tố không cần yêu cầu của bị hại. Do đó, trang 2 của Dự thảo báo cáo đánh giá tác động của chính sách trong đề nghị xây dựng luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật tố tụng hình sự số 101/2015/QH13 của Viện Kiểm sát nhân dân tối cao viết rằng ”quy định tại khoản 1 Điều 155 và khoản 8 Điều 157 BLTTHS chưa tương thích với điểm g khoản 6 Điều 18.77 Hiệp định CPTPP” là chưa thực sự chính xác.
Tuy nhiên, bất luận bình luận của chúng tôi nêu ở đoạn trên đây, chúng tôi vẫn ủng hộ quan điểm của Viện KSNDTC về việc chọn giải pháp 2 trong Báo cáo đánh giá tác động và Tờ trình gửi Ủy ban thường vụ Quốc Hội đề xuất bỏ quy định khởi tố cần dựa trên yêu cầu của bị hại đối với hành vi phạm tội thuộc khoản 1 điều 226 BLHS vì khởi tố vụ án hình sự đối với các tội bắt buộc có yêu cầu của bị hại trong đó có khoản 1 điều 226 thực chất là pháp luật bảo vệ quyền tư tố,[5] cụ thể là pháp luật bảo vệ bị hại về thể chất, tinh thần, danh dự, nhân phẩm. Việc loại bỏ điều kiện có yêu cầu của bị hại làm căn cứ khởi tố hình sự tội phạm xâm phạm quyền sở hữu công nghiệp ở khoản 1 điều 226 BLHS theo quan điểm của chúng tôi là không tác động tiêu cực đến thể chất, tinh thần, danh dự, nhân phẩm của bị hại. Hay nói cách khác, đề xuất sửa đổi BLTTHS của Viện KSNDTC không xâm phạm quyền tư tố. Mặt khác, thực trạng xâm phạm quyền SHTT ở Việt Nam là hết sức đang quan ngại trong khi chế tài xử phạt hành chính bị xem là quá nhẹ, không đủ sức răn đe các đối tượng thực hiện hành sản xuất, kinh doanh hàng hóa giả mạo nhãn hiệu hoặc giả mạo chỉ dẫn địa lý. Việc chủ động khởi tố vụ án hình sự không cần ý kiến của bị hại theo khoản 1 điều 226 BLHS là hợp lý, góp phần tạo nên một môi trường kinh doanh lành mạnh và công bằng cho cộng đồng doanh nghiệp Việt Nam.
Bross & Partners, một công ty sở hữu trí tuệ được xếp hạng Nhất (Tier 1) năm 2021 bởi Tạp chí Legal 500 Asia Pacific, có kinh nghiệm giải quyết tranh chấp quyền sở hữu trí tuệ bao gồm nhãn hiệu (thương hiệu), quyền tác giả, sáng chế, giống cây trồng ở Việt Nam và nước ngoài.
Vui lòng liên hệ: vinh@bross.vn; mobile: 0903 287 057; Zalo: +84903287057; Skype: vinh.bross; Wechat: Vinhbross2603.
[1] Đây là ý kiến của Bross & Partners trả lời yêu cầu mời góp ý của VCCI đối với Dự thảo Hồ sơ Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 để phù hợp với cam kết trong Hiệp định CPTPP về sở hữu trí tuệ
[2] Điều 18.77 CPTPP: Thủ tục và hình phạt hình sự
1. Mỗi Bên phải quy định các thủ tục và hình phạt hình sự để áp dụng ít nhất trong các trường hợp cố ý làm giả nhãn hiệu hoặc sao lậu quyền tác giả và quyền liên quan ở quy mô thương mại. Đối với việc cố ý sao lậu quyền tác giả hoặc quyền liên quan, "quy mô thương mại" ít nhất bao gồm:
(g) Các cơ quan có thẩm quyền của mình có thể chủ động thực hiện hành động pháp lý mà không cần có khởi kiện chính thức từ người thứ ba hay chủ thể quyền.
[3] Điều 155 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015. Khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của bị hại
1. Chỉ được khởi tố vụ án hình sự về tội phạm quy định tại khoản 1 các điều 134, 135, 136, 138, 139, 141, 143, 155, 156 và 226 của Bộ luật hình sự khi có yêu cầu của bị hại hoặc người đại diện của bị hại là người dưới 18 tuổi, người có nhược điểm về tâm thần hoặc thể chất hoặc đã chết.
Điều 157 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015. Căn cứ không khởi tố vụ án hình sự
Không được khởi tố vụ án hình sự khi có một trong các căn cứ sau:
8. Tội phạm quy định tại khoản 1 các điều 134, 135, 136, 138, 139, 141, 143, 155, 156 và 226 của Bộ luật hình sự mà bị hại hoặc người đại diện của bị hại không yêu cầu khởi tố.
[5] Tác giả Ngũ Hồng Quang trong bài viết “Tư tố trong tố tụng hình sự của Trung Quốc” cho rằng tư tố là một khái niệm sánh ngang với công tố, có nghĩa là trong một số vụ án hình sự, người bị hại hoặc người đại diện hợp pháp tự truy tố bị cáo theo quy định của pháp luật, mà không cần phải do cơ quan công tố nhà nước truy tố bị cáo. Trên thế giới có hai loại hình thức truy tố chủ yếu: một loại là quyền truy tố hoàn toàn thuộc cơ quan công tố nhà nước, người bị hại không có quyền truy tố bị cáo, chẳng hạn như nước Việt Nam, Mỹ, Nhật Bản, v.v… Một loại khác là ở các nước Đức, Pháp, Trung Quốc, có cả công tố và tư tố, nhưng công tố là chủ yếu, tư tố là thứ yếu.