Kinh nghiệm quý báu dành cho Việt Nam nhìn từ vụ

Chính phủ Ấn Độ chống giả mạo sinh học giống lúa Basmati

Email: vinh@bross.vn

Giả mạo sinh học (biopiracy) trong nông nghiệp được các nhà khoa học định nghĩa là hiện tượng ăn cắp tri thức truyền thống, đa dạng sinh học và nguồn gen thuộc về cộng đồng bản địa ở lãnh thổ A để xác lập quyền độc quyền hợp pháp dưới dạng sáng chế (pa-tăng) ở lãnh thổ B với chủ ý lấy tên gốc ban đầu của giống cây trồng đã biết. Chống giả mạo sinh học là cuộc chiến cam go, phức tạp và tốn kém. Việt Nam có thể học hỏi được nhiều điều từ kinh nghiệm và nỗ lực đáng khen ngợi của Ấn Độ trong cuộc chiến chống giả mạo sinh học đối với giống lúa nổi tiếng Basmati như được viết dưới đây.[1]  

Mỹ cấp bằng độc quyền sáng chế cho giống lúa Basmati của Ấn Độ

Gạo Basmati, một loại gạo thơm hạt dài độc đáo được tạo ra từ 29 giống lúa Basmati, chẳng hạn như Basmati 217, Basmati 370, Type 3 (Dehraduni Basmati) Punjab Basmati 1 (Bauni Basmati). Basmati được trồng ở khu vực chân núi Himalya thuộc Ấn Độ và Pakistan từ nhiều thế kỷ trước. Riêng ở Ấn Độ, Basmati được trồng ở các bang J & K, Himanchal Pradesh, Punjab, Haryana, Delhi, uttarakhand và tây Uttar Pradesh.[2]

Khác với các loại gạo trắng có chỉ số đường huyết (GI) là 89, chỉ số GI của cả 2 loại gạo Basmati trắng và nâu chỉ nằm trong khoảng 45-58, chỉ số mà đặc biệt phù hợp cho bệnh nhân tiểu đường. Gạo Basmati là loại lương thực được chính Hội tiểu đường Canada khuyến nghị dùng cho bệnh nhân đái tháo đường.[3]

Theo Statista, hiện nay Ấn Độ đang chiếm 80% thị phần xuất khẩu gạo Basmati toàn cầu. Với 15,5 triệu tấn gạo xuất khẩu năm 2020, Ấn Độ đang giữ vị trí số 1 thế giới về xuất khẩu gạo Basmati và gạo không có nguồn gốc từ các giống lúa Basmati (non-Basmati). Năm 2020 kim ngạch xuất khẩu gạo Basmati và gạo không có nguồn gốc từ các giống lúa Basmati của Ấn Độ là 6,3 tỷ đô la Mỹ trong đó riêng gạo Basmati đóng góp 70% giá trị với kim ngạch xuất khẩu 4,33 tỷ đô la.[4]

Ngày 2/9/1997, Cơ quan Sáng chế và Nhãn hiệu Hoa Kỳ (USPTO) cấp Bằng độc quyền sáng chế số 5,663,484 (“Pa-tăng ‘484”) có tên gọi “Các dòng lúa và hạt lúa Basmati” cho giống lúa lai dưới tên một công ty Mỹ có trụ sở ở Texas là Ricetec Inc.

Ảnh chụp công bố Pa-tăng số 5,663,484

bởi USPTO trước khi Ấn Độ phản đối

Vì sao Ấn Độ phản đối Pa-tăng ‘484?

Pa-tăng ‘484 có tên gọi “các dòng lúa và hạt gạo Basmati” đề cập đến các dòng lúa lai tạo mới, cây lúa và hạt thóc của các dòng lúa lai tạo này. Pa-tăng ‘484 còn đề xuất cách thức mới để xác định đặc tính khi nấu cơm, phẩm cấp tinh bột và việc sử dụng nó để xác định các dòng lúa như mong muốn. Pa-tăng ‘484 có 20 điểm yêu cầu bảo hộ, trong đó điểm yêu cầu bảo hộ 15-17 được xem là quan trọng nhất vì Ricetec được độc quyền các đặc tính/tính trạng được coi là độc nhất vô nhị của giống lúa Basmati vốn dĩ chỉ có khi được trồng ở Ấn Độ và Pakistan.

Cụ thể điểm yêu cầu bảo hộ 15 đề cập đến hạt gao có (i) chỉ số tinh bột từ khoảng 27 đến 35, (ii) hàm lượng 2-acetyl-1-pyrroline trong khoảng 150 ppb đến khoảng 2.000 ppb, (iii) chiều dài khoảng 6,2 mm đến khoảng 8,0 mm, chiều rộng khoảng 1,6 mm đến khoảng 1,9 mm, và tỷ lệ chiều dài trên chiều rộng khoảng 3,5 đến khoảng 4,5, (iv) chỉ số ngũ cốc nguyên hạt từ khoảng 41 đến 63, (v) tăng theo chiều dài khoảng 75% đến khoảng 150% khi nấu chín, và (vi) chỉ số phấn nhỏ hơn khoảng 20. Tại điểm yêu cầu bảo hộ 16, đối tượng bảo hộ là hạt gạo được nêu điểm 15, có hàm lượng 2-axetyl-1-pyrroline nằm trong khoảng 350 ppb đến khoảng 600 ppb. Và, điểm 17 (dẫn chiếu đến hạt gạo theo điểm 15) nêu đặc tính của hạt gạo có chỉ số vỡ từ khoảng 4 đến 1.

Trong khi mọi thành viên của WTO đều loại trừ bảo hộ giống cây trồng dưới dạng sáng chế thì duy nhất Hoa Kỳ lại chấp nhận bảo hộ giống cây trồng dưới dạng bằng độc quyền sáng chế (patent for plant variety/plant patent). Cụ thể, theo luật của Mỹ nhà lai tạo giống cây trồng mới có thể chọn 3 hình thức pháp lý (một cách độc lập và không loại trừ lẫn nhau) để giành quyền độc quyền đối với giống cây trồng: (1) pa-tăng hữu ích (utility patent), (2) pa-tăng giống cây trồng (plant patent), và (3) bằng bảo hộ giống cây trồng theo Công ước UPOV (plant variety protection certificate - PVP) miễn là giống cây trồng thỏa mãn các điều kiện của 3 hình thức bảo hộ này. Bằng cách chọn hình thức bảo hộ thứ (2), Ricetec đã trở thành công ty Mỹ nắm quyền độc quyền kiểm soát việc sản xuất và nhập khẩu gạo Basmati ở thị trường Mỹ, và nó cũng buộc những người nông dân phải trả phí bản quyền để trồng lúa, cũng như họ cũng không được gieo hạt đối với vụ tiếp theo.

Ấn Độ lo sợ rằng giống lúa và gạo Basmati, có đặc tính tương tự như gạo Basmati vốn được trồng từ nhiều thế kỷ ở Ấn Độ và Pakistan, theo Pa-tăng 5,663,484 sẽ gây tổn hại cực kỳ nghiêm trọng đến hoạt động xuất khẩu của nông dân Ấn Độ sang thị trường Mỹ với khoảng 600,000 tấn gạo Basmati/năm.

Vấn đề pháp lý trung tâm của việc Mỹ cấp Pa-tăng ‘484 là liệu Basmati có phải là tên thông thường hay là một cái tên có nguồn gốc cụ thể từ giống lúa thơm được trồng ở Ấn Độ và các quốc gia Nam Á khác? Liệu gạo được tạo ra bởi Ricetec có thực sự là giống mới? Liệu Ricetec có giả mạo sinh học và xâm phạm tri thức truyền thống thuộc về cộng đồng bản địa Nam Á hay không? 

Không chỉ Chính phủ Ấn Độ mà còn nhiều tổ chức quốc tế phi lợi nhuận NGOs chẳng hạn như ActionAid phản đối quyết liệt Pa-tăng ‘484. Ấn Độ đã công phu chuẩn bị bằng chứng nộp cho USPTO tới 50,000 trang tài liệu chứng minh tri thức truyền thống, sự đa dạng sinh học gắn liền với Basmati – một giống lúa bản địa được trồng từ nhiều thế kỷ bởi nông dân Ấn Độ.

Trước sức ép của phản đối hiệu lực Pa-tăng ‘484 trong cuộc chiến pháp lý kéo dài tới 3 năm giữa Chính phủ Ấn Độ và Mỹ, cuối cùng USPTO đã chấp nhận thụ lý yêu cầu thẩm định (re-examination) lại Pa-tăng ‘484. Và cuối cùng Ricetec cũng chấp thuận rút bỏ 15 trong số 20 điểm yêu cầu bảo hộ của Pa-tăng ‘484 và đồng ý đổi tên sáng chế theo hướng không sử dụng thuật ngữ Basmati trong tên sáng chế. Sau khi bị thẩm định lại, USPTO cuối cùng đã chấp nhận hủy bỏ 15 điểm yêu cầu bảo hộ 1-7, 10, 14-20, buộc sửa đổi điểm yêu cầu bảo hộ 12-13. Ba điểm yêu cầu bảo hộ 15-17 quan trọng nhất (nằm trong số 15 điểm yêu cầu bị hủy bỏ/buộc sửa đổi) đã bị vô hiệu cùng với tên của pa-tăng đã không còn chứa từ Basmati nữa (tên pa-tăng đã đổi thành “Các dòng lúa Bas 867, RT1117 và RT112”) được xem là kết quả pháp lý quan trọng để Chính phủ Ấn Độ tuyên bố chiến thắng trong vụ việc Basmati.

Ảnh chụp công bố xét nghiệm lại

Pa-tăng số 5,663,484

bởi USPTO sau khi Ấn Độ phản đối

Liệu có thể biến gạo ST25 thành thương hiệu quốc gia của Việt Nam?

Bằng việc đăng ký thành công nhãn hiệu chứng nhận số 2,816,123 Thai Hom Mali (được làm ra từ giống lúa truyền thống Thai Hom Mali)[5] cho sản phẩm gạo có xuất xứ ở Thái Lan với USPTO, Chính phủ Thái Lan cùng lúc thành công với cả 3 mục tiêu: (a) biến gạo Thai Hom Mali thành thương hiệu quốc gia; (b) ngăn chặn kịp thời hiện tượng thương hiệu gạo Thai Hom Mali bị biến thành tên thông thường (generic) như gạo Basmati; và (c) chống mạo danh thương hiệu gạo Thai Hom Mali. Vậy tại sao Việt Nam lại không thể nghĩ tới chuyện biến thương hiệu gạo ST25 – gạo ngon nhất thế giới năm 2019 – đạt được cả 3 mục tiêu như của Thái Lan?

Ảnh chụp Giấy chứng nhận đăng ký nhãn hiệu chứng nhận

Thai Hom Mali Rice  

do USPTO cấp cho Bộ Công thương Thái Lan năm 2004

Bross & Partners, một công ty sở hữu trí tuệ được xếp hạng Nhất (Tier 1) năm 2021 bởi Tạp chí Legal 500 Asia Pacific, có kinh nghiệm giải quyết tranh chấp quyền sở hữu trí tuệ bao gồm nhãn hiệu (thương hiệu), quyền tác giả, sáng chế, giống cây trồng ở Việt Nam và nước ngoài.

Vui lòng liên hệ: vinh@bross.vn; mobile: 0903 287 057; Zalo: +84903287057; Skype: vinh.bross; Wechat: Vinhbross2603.